Molidae familyasından olan ay balığının bilimsel adı Mala mola’dır. “Mola” Latince “değirmen taşı” anlamına gelmektedir.
Ay balığının biçimi diğer balıklardan çok farklıdır. Balık, sadece bir kafadan meydana gelmiş gibidir, dolayısıyla kafasının büyüklüğü gövdesiyle kıyaslanamaz.
Ay balığının ağzı ve gözleri çok küçüktür. Burnu küçük ağzından daha ileriye uzanır. Alt ve üst çenelerindeki dişler birleşmiş ve tek kenarlı bir gaga oluşturmuştur.
Oval gövdesi yanlarından basık olup kayışımsı ve çok sert bir deriyle kaplıdır. Derisinin altında kıkırdaktan 5-7.5 cm. kalınlığında bir tabaka oluşmuştur.
Sırt ve anüs yüzgeçleri geniş ve yüksektir. Şerit halinde ince, belirsiz bir kuyruk yüzgeci olan ay balığının göğüs yüzgeçleri küçüktür. Bundan dolayı suda dengesini güçlükle sağlar. Sırtı esmer, zeytinimsi kahverengi veya gri mavidir.
Yanları daha açık yeşilimsi veya kahverengi, karnı beyazdır.
Üç ayrı türünün en irisi olan Okyanus ay balığı (Mala mala) 3 metre boyunda ve 300 kg. ile 1 ton arasındadır.
Diğer bir türü sivri kuyruklu ay balığı (Mala Lanceolata) da 2.5 metre boyunda ve 200-300 kg. ağırlığındadır.
Güdük ay balığının (Ranzania laevis) boyu ise 70 cm.’i geçmez.
Okyanus ve sivri kuyruklu ay balıklarının tek, çift veya on-on beş bireylik sürüler halinde dolaşmalarına karşın güdük ay balıklarının yüz-yüz elli bireylik sürüler halinde dolaştıkları gözlenmiştir.
Okyanusların dev balıkları arasında sayılan ay balıkları, sıcak ve ılıman denizlerin orta ve üst sularında yaşarlar. Zaman zaman 180 metreyi bulan derinliklere inerler.
Akdeniz, Ege ve nadiren de Marmara Denizi’nde görülürler. Okyanus ay balığı, durgun denizlerde, bazen suyun yüzeyinde, güneşlenir gibi eğrilemesine yatar. Bu şekilde dinlenirken kuyruğu aşağıya, ağzı da yukarıya doğrudur. Bu durumda yüzgeçleri ve boğazının bir bölümü hariç rengi koyulaşır.
Balık yüzmeye başlayınca rengi birdenbire açılır. Asırlar önce açık denizlerde ay halığına rastlayan denizciler, bu zararsız balığın şeklinden, cüssesinden ve çıkardığı hırıltılı sesten korkarak haritalarında onu bir canavar olarak resmetmişlerdir.
Okyanus ay balığı ağır ağır yüzerken hem sırt, hem de anüs yüzgeçlerini aynı anda kürek çekiyormuşçasına sallar. Yüzgeç görevi yapan küçük yüzgeçlerini devamlı çırpar, kuyruğunu dümen gibi kullanır. Solungaç yanklarından veya ağzından su püskürterek istediği yöne yavaşça yol alır. Ay balıkları genellikle planktonlarla beslenir. Diğer besinleri ise denizanaları, plankton yumuşakçaları, küçük kabuklular ve balık larvalandır. Balığın omuriliği kısa olduğu için beyni küçüktür.
Yaz aylarında nesil yetiştiren ay balıklann dişilerinin yumurtalıklarında 300 milyon yumurta olabileceği saptanmıştır. Ay balığı- nın larvası 2.5 mm. olup normal balık biçimindedir. Anüs ve sırt yüzgeçleri büyümeye başlarken gövdesinin üzeri dikenlerle kaplanır. Sonra bunlar kaybolur ve deri üzerinde beş adet uzun diken kalır. Balık büyüdükçe bunlar da kısalıp kaybolurlar. Yavrunun boyu 1.25 cm. olduğu zaman disk biçimindeki hantal gövde balığın son şeklini alır.
Denizlerde sayısı az olan ay balıklarının oltayla avcılığı yapılmaz.
Bir süre önce Marmara Denizi’nde de olduğu gibi tesadüfen balıkçıların ağlarına takılır. Besin değeri yoktur. Pasifik’te, Hawai’de “kutsal balık” olarak kabul edilir.
