Zencefil nedir, faydaları ve zararları nelerdir?

Zencefil nedir, faydaları ve zararları nelerdir?

Bir Şifa Hazinesi: Zencefil
Bitkiler, asırlardır ilâç olarak kullanılmaktadır. 20. yüzyılın başlarında ilâçların % 40’tan fazlası bitki kaynaklı iken, 1970’li yıllarda sentetik ilâçların revaç bulmasıyla bu nispet % 5’in altına düşmüştür. 1990’lı yıllardan itibaren tıbbî bitkilerin yeni kullanım sahalarının bulunması, tabiî ürünlere olan talep ve gelişmiş ülkelerde nebatî ilâçlara artan ilgi, bu bitkilerin kullanımını artırmıştır. Günümüzde bu bitkilerin ekonomik değeri, 60 milyar dolar civarındadır. İki binli yılların başından itibaren dünya pazarında değeri gittikçe yükselen zencefilin, 2004’te 270 milyon dolar olan ekonomik hacmi, 2008’de 560 milyon dolara ulaşmıştır. Zencefilin anavatanı Güney Asya’dır. Bu bitki ülkemizde üretilmediği için 2004 yılında 64, 2008’de ise 235 ton ithal edilmiştir.¹ 

Tarihten günümüze zencefil
Kur’ân’da, Cennet’tekilere; “Onlara karışımında zencefil bulunan kadehler ikram edilir…”² mealindeki âyette anılan zencefil, pek çok hastalığı önlemeye ve tedaviye vesile kılınmış bir bitkidir. 

Eski zamanlardan beri sindirime yardımcı, solunumu düzenleyici olarak kullanılan zencefil, ayrıca mide bulantılarında, romatizma ve diş ağrılarında, mafsal iltihaplarının tedavisinde de kullanılmıştır. Roma, Çin, Hindistan, Yunan ve Osmanlı tıp tarihi kayıtlarında zencefil, tedavide kullanılan bir bitki olarak belirtilmektedir. Hattâ Çin ve Japon tıbbındaki nebatî ilâçların üçte ikisinin formülünde zencefil bulunmaktadır. 

Fatih Sultan Mehmed devrinin meşhur hekimlerinden Şerafeddin bin Ali’nin “Mücerrebnâme” isimli ilâçlar risalesinde, birçok ilâcın muhteviyatında zencefil olduğu belirtilmektedir. Zencefil, Kanunî’nin annesi Hafsa Sultan hastalandığında, tedavi için Merkez Efendi tarafından yapılan mesir macununun muhtevasında en çok kullanılan baharatlardan biridir. Bu macunu kullanarak şifa bulan Hafsa Sultan, Kanunî’den mesir macununun halka da dağıtılmasını ister ve o günden bu yana mesir macunu her yıl bahar mevsiminde Manisa’da Sultan Camiî’nden halka dağıtılmaktadır.³

Hekimbaşı Salih bin Nasrullah’ın (17. yy.) yazdığı “Gâyetü’l-Beyan Fi Tedbir-i Bedeni’l-İnsan” isimli kitapta, zencefil ihtiva eden ilâçların formülleri verilmektedir.⁴“Kamus-ı Tıbb” isimli eserde zencefilin çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanıldığı ifade edilmektedir.⁵ Zencefil, günümüzde de antiemetik (bulantı giderici) tesiri, koku ve lezzet verici olmasının yanında, pek çok faydası için taze veya kuru olarak tüketilmektedir.⁶ 

Tamamlayıcı tıbbî tedavide kullanılan bitkiler bilerek, dikkatli ve ölçülü kullanıldığında faydalıdır. Tıbbî bitkilerin de bazı ilâçlarda olduğu gibi yan tesirleri olabileceği dikkate alınmalıdır. Ayrıca bazı bitkilerin ilâçlarla birlikte kullanıldığında zararlı yan tesirlerinin olabileceği unutulmamalıdır. Şâfi-i Mutlak’ın (celle celâluhu) kâinat eczanesinde birçok derde deva olarak yarattığı diğer bitkiler gibi zencefil tedavide kullanılacağı zaman, işin ehli olan uzmanlara danışıp onların tavsiye ettiği dozda ve usulde kullanılmalıdır.

Zencefilin muhtevası ve faydaları 
Zencefilin, toprak üstü gövdesi, mızrak şeklindeki yaprakları ve kırmızı çiçekleri tek yıllık; bol besin depo edilen toprak atındaki yumruları ise çok yıllıktır. Tarçın gibi kokan ve acımsı bir tadı olan zencefilin asıl kullanılan kısmı yumrularıdır. Zencefilde gingerol, shogals, bisapolene, zingiberene, zingiberol, curcurmene, 6-parodol, gigesulfonic acid, geriniol, neral, olerezin, sabit yağlar, mumlar gibi aktif maddeler bulunmaktadır.⁷ Ayrıca zencefilin B ve C grubu vitaminler, kalsiyum, demir, magnezyum, fosfor, potasyum, manganez gibi elementler ve lif açısından zengin olduğu belirtiliyor.

Zencefil, muhtevasındaki aktif maddeler, fizyolojik tesirleri ve faydalarıyla gün geçtikçe daha çok dikkat çekmektedir. Meselâ bileşimindeki gingerolün ağrı kesici, yatıştırıcı, ateş düşürücü ve bakteri önleyici tesirleri olduğu bilinmektedir.⁸ Bal, limon ve biraz toz zencefilden yapılan macun; balgamı söktürür ve solunum yollarını açıp ses kısıklığına iyi gelir. Soğuk algınlığı, farenjit, öksürük, bronşit ve grip gibi hastalıkların tedavisinde ve önlenmesinde kullanılmaktadır. Savunma mekanizmalarını destekleyip vücudu kuvvetlendirir ve yorgunluğu giderip rahat uyumaya yardımcı olur.⁹

İyi bir bulantı giderici olan zencefilin, hamilelikte ve yolculuklarda kullanılabileceği belirtilmektedir.¹⁰Bir çalışmada zencefilin anesteziden uyanınca görülen bulantı ve kusmalarda, antiemetik ilâçlara göre daha tesirli olduğu belirlenmiştir. Zencefilin kemoterapi ve narkoz uygulanan hastaların mide bulantısını giderdiği de görülmüştür.¹¹

Karaciğer ve mideye çok faydalı olan, safra salgısını artırarak sindirimi kolaylaştıran zencefil; sindirim rahatsızlıklarında, ülser tedavisinde kullanılmaktadır. Ülser sebeplerinden biri olan Helicobacter pylori üzerinde zencefilin uçucu bileşenlerinden gingeroller ile tesirli olduğu tespit edilmiştir.¹²

Hayvanların şekerli gıdasına bir miktar zencefil ilâve edildiğinde, kan şekeri seviyesinin yükselmediği tespit edilmiştir. Diyabet oluşturulmuş farelere zencefil verildiğinde, farelerin kan şekeri seviyesinin düştüğü gözlenmiştir. Zencefilin diğer karbonhidratları glikoza dönüştüren enzimi (alfa glukozidaz) baskılayarak tesirini gösterdiği, dolayısıyla da kan şekerinde âni düşüşe sebep olmadığı belirlenmiştir.¹³

Romatizmal rahatsızlıklarda da kullanılan zencefilin eklem ağrılarının giderilmesinde tesirli olduğu klinik çalışmalarla ortaya konmuştur. Ayrıca bir çalışmada zencefilin iltihaba yol açan bazı faktörler (COX-2 ve PGE-2) üzerinde tesirli olduğu bulunmuştur. Burada, damar duvarlarındaki kılcalların kasılmasını yavaşlatarak alerjik reaksiyonlarda kan damarlarından bağ dokusuna hücre geçişini durduran aracı molekül olan lökotrien üretimi en aza inmiştir. Bu azalmanın eklem iltihaplarından kaynaklanan ağrıları azaltmaya vesile olduğu tespit edilmiştir.¹⁴

Kurutulmuş zencefil yumruları, buharla damıtıldığında % 2-3 nispetinde elde edilen uçucu yağ; romatizma, eklem ve adale ağrılarında, kan dolaşımının zayıf olduğu uzuvlara masaj yapılarak kullanılır. Soğuk algınlığı, nezle ve bulantı gibi durumlarda buhar hâlinde alındığında iyi gelmektedir.¹⁵ Zencefil yağının sivrisineklere karşı tesirli olduğu da belirlenmiştir.¹⁶

Bir başka araştırmada zencefilin muhtevasındaki ‘shopal’in pıhtılaşmayı önlediği tespit edilmiştir. Kanın akışkanlığını artırması sayesinde kalbin rahat çalışmasına ve kalb ritminin düzene girmesine vesile olur. Zencefil tansiyonu dengeler, kan dolaşımını hızlandırır ve kanın yüzey bölgelerine rahatça ulaşmasını sağlar. Bu tesiri ile donma vakalarında el ve ayakların ısınmasını kolaylaştırır. Zencefil, karaciğerin kolesterol üretimini azaltıp kandaki kolesterol seviyesinin düşmesine vesile olur ve trombosit aktive eden faktörün (PAF) tesirini azaltarak kalb krizlerine sebep olan pıhtılaşmayı önlemeye vesile olur.¹⁷ 

Bir başka çalışmada zencefilin güçlü antibakteriyal tesiri tespit edilmiştir.¹⁸ Zencefil ekstrasının, yapılan deneylerde antifungal, antiviral ve antimikrobiyal ve gram(+), gram(-) bakterilere karşı tesirli olduğu belirlenmiştir.¹⁹ Hususiyle P. aeuruginosa, S.tyhimurium, E. coli ve C. albicans’a karşı zencefilin antimikrobiyal aktivitesi tespit edilmiştir.²⁰

Zencefilin anne sütünü artırıcı tesiri vardır. Uzmanlar, nörolojik hastalıkların tedavisinde faydalı olduğu görülen zencefilin yan tesiri olmadığından, migren gibi baş ağrılarında da rahatlıkla kullanılabileceğini ifade etmektedir.²¹ Ayrıca akne, egzama, çıban tedavisinde ve deri yaşlanmasını önleme gayesi ile üretilen kremlerde kullanılmaktadır.²² 

Zencefil çok iyi bir antioksidandır (oksitlerin temizlenmesini sağlar). Zencefilin et ürünlerindeki oksidasyon üzerine oldukça tesirli tabiî bir antioksidan olduğu araştırmalarla tespit edilmiştir. Etteki yağ oksidasyonuyla aldehit ve keton bileşikleri meydana gelerek tat, koku, lezzet ve besin kayıplarının yanında kansere sebep olabilen maddeler de meydana gelebilmektedir. İnsan sağlığını korumak için yapay antioksidanlar yerine yan tesiri olmayan zencefil tercih edilmektedir.²³

Kanserli hücreye uygulanan zencefilin, bu hücrelerin kemoterapiye direnç göstermesini önlediği ve bazı hücrelerin ise öldüğü tespit edilmiştir. Uzmanlar, Epistein-Barr virüsünün sebep olduğu kanseri ve muhtevasında bulunan 6-gingerol ve 6-parodol bileşimleri ile promyelotik lösemiyi durdurmaya (kanser hücresi DNA sentezini bozarak) vesile olan zencefilin yumurtalık kanserinin tedavisinde de kullanılacağını ifade etmektedir.²⁴

<b
Bugüne kadar normal dozda kullanımında yan tesiri kaydedilmeyen zencefilin, heparin, warfarin ve aspirin gibi kan inceltici ilâçlarla beraber kullanılmaması tavsiye edilmektedir.

Safra taşı olan kişiler ve hemoraji (kanama) riski olan hastalarda trombokinaz sentezini durdurduğu için doktor kontrolünde kullanılması tavsiye edilmiştir.²⁵ Zencefil tüketiminin günlük 4 gramı geçmemesi gerektiği, aşırı dozda tüketilmesi hâlinde göğüste hafif yanma hissedilebileceği kaydedilmiştir.

Bitkilerle tedavi, binlerce yıllık tecrübe ile ortaya çıkmış ve son yıllarda yeniden dikkatimizi çekerek günlük hayatımıza girmeye başlamıştır. Kur’ân’da geçen maddî-mânevî hastalıklarımızın İlâhî bir reçetesi olan diğer faydalı bitkiler gibi bir şifa kaynağı olan zencefilin çok hikmetleri olduğunu görmekteyiz. Hastalığı ve âmilini yaratan Allah (celle celâluhu) olduğu gibi, şifasını ve şifaya vesilesini de var eden O’dur (celle celâluhu). İnsanoğlu, aczinin yanında Rabb’inin sonsuz gücünü fark edip; “Hastalandığım zaman bana şifa veren O’dur.”²⁶ diyerek sözlü duanın yanında fiilî duayla da tedavi yollarını aramalıdır. Bu meyanda Efendimiz de (sallallahu aleyhi ve sellem): “Allah, derdi verdiği gibi her dert için bir şifa kaynağı yaratmıştır. Bu sebeple tedaviye devam ediniz.”²⁷ buyurmaktadır. İnsanoğluna düşen, varlıkların yaratılış hikmetini anlamaya çalışma ve neyi, nerede, nasıl kullanacağını bilerek emanet olarak verilen ömür sermayesini Şafi-i Mutlak’ın (celle celâluhu) rızası dairesinde değerlendirmek olmalıdır.

Adem ARIKANLI
[email protected]